ز هوشنگ ماند این سده یادگار

در بین اعیاد باستانی ایران نوروز و مهرگان و سده از جایگاه مهمتری برخوردار بوده و هستند. نیکبختانه هنوز هم همه ساله شامگاه دهم بهمن در برخی مناطق میهن عزیزمان یکی از این جشن ها یعنی جشن سده به صورت های مختلف بر گزار میگردد و گرامی داشته می شود؛بویژه در شهرهای کرمان و یزد که بزرگترین زیستگاه های زرتشتیان ایران به شمار می آیند.

در خصوص علّت برگذاری و نیز چگونگی نامگذاری این جشن به سده نظرات مختلفی ابراز شده است. برخی جشن سده را به مناسبت صدمین(=سدمین)روز از آغاز زمستان بزرگ که مطابق تقویم ایرانیان باستان از اوّل ابان تا دهم بهمن بوده می دانند. گروهی از تاریخ نگاران کهن چنین نوشته اند که علّت بر پایی این جشن ،آن بوده است که در چنین روزی دختران و پسران کیومرث - نخستسن شهریار اسطوره ای ایران - به سن رشد رسیده اند . برخی دیگر نیز نوشته اند که چون در این روز یعنی دهم بهمن ماه فرزندان حضرت آدم (ع) به صد(=سد)تن رسیده اند به آن سده گفته اند .

به نظر می رسد یکی از علمی ترین و پذیرفتنی ترین نظریات در این زمینه،همان است که تاریخ نگار کم نظیر و دقیق الّنظری چون ابوریحان بیرونی ابراز داشته است؛آنجا که مینویسد :«سده ،آبان روز است از بهمن ماه . و آن روز دهم باشد و اندر شبش که روز دهم است و میان روز یازدهم آتش افروزند و شادی کنند. و سببش آن است که تا نوروز ،پنجاه روز و پنجاه شب است...»(نک.آثارالباقیه،ص350).در این صورت ، واژه ی سده را از نظر لغوی باید منسوب به عدد سد(=صد)دانست که حاصل پنجاه روز و پنجاه شب است . نا گفته نماند که کلمه ی«صد»معرّب یا صورت عربی شده ی واژه ی «سد»پارسی است؛ چنان که صورت نوشتاری عدد«شصت» نیز عربی شده ی «شست» فارسی به شمار می آید.

فردوسی نیز در شاهنامه روایت دیگری از چگونگی پیدایش این جشن آورده است که بر اساس آن، جشن سده را باید جشن پیدایش آتش در زمان پادشاهی هوشنگ - شهریار سلسله ی اسطوره ای پیشدادیان - دانست. بر پایه ی این گزارش شاهنامه ، روزی هوشنگ با همراهانش در حال عبور از کوهساری ماری سیاه رنگ و بزرگ را می بینند و وقتی شهریار ایران سنگی را به قصد نابود کردن این موجود اهریمنی پرتاب می کند به سنگ دیگری برخورد می کند و دراثر جرقّه ای که ایجاد می شود ، برای نخستین بار آتش پدیدار می گردد.هوشنگ پس از نیایش به درگاه یزدان پاک ، به مناسبت پیدایش این فروغ ایزدی جشن سده را پایه گذاری می کند:

____________________________________________________

________________________________________________

شایان ذکر است که شواهد و قراین موجود-بویژه در تاریخ بیهقی-حکایت از آن دارد که این جشن حدّاقل تا قرن پنجم هجری قمری یعنی تا روزگار غزنویان در ایران با شکوه فراوان برگزار می شده است وکمی بعد یعنی بعد از حمله ی مغولان در آغاز سده ی هفتم ،آرام آرام فرّ و فروغ آن کاسته شده است. سالگشت این یادگار بشکوه نیاکان،خجسته باد!                                         

                                                  مطلب از دکتر حمید طبسی 

                                                  استاد زبان و ادبیات فارسی